1. Như thế đạo đức nghề nghiệp không phải phạm trù thuộc về hệ thống quy chuẩn pháp luật mà đó là những chuẩn mực đạo đức hình thành trong quá trình lao động, điều chỉnh suy nghĩ và hành vi của con người bằng các quy ước (đôi khi bất thành văn); bằng phong tục tập quán, thói quen, tinh hoa văn hóa truyền hết thế hệ này đến thế hệ khác.

Do vậy, đạo đức không chỉ ràng buộc bởi hệ thống pháp luật, bắt buộc tất cả mọi người phải chấp hành mà đạo đức nặng về sự tự giác, đánh thức lương tri, lòng trắc ẩn; cái “nhân chi sơ bản thiện” vốn có của con người. Đạo đức chủ yếu điều chỉnh hành vi của con người bởi sự tự nguyện, vì thế, hành vi vi phạm đạo đức không chỉ bị xử lý bằng tòa án pháp đình mà quan trọng hơn bằng tòa án lương tâm. Trong phạm vi nào đó, tòa án pháp đình có giới hạn, nhưng tòa án lương tâm thì vô hạn. Người có lòng tự trọng, sẽ ray rứt mãi với hành vi, đặc biệt hành vi phi đạo đức của mình – có thể hành vi ấy không ai biết, chỉ có mình biết. Một món nợ đời không bao giờ trả được.

2. Thực tế đã minh chứng, ngành nghề nào có liên quan sâu sắc đến toàn xã hội thì càng đòi hỏi phải có chuẩn mực đạo đức thiết thực và hiệu quả. Công việc làm báo hay gọi tắt nghề báo là một trong những nghề như thế.

Ở nước ta, khi kinh tế - xã hội phát triển, đặc biệt khi bước vào thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, báo chí ngày càng giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Báo chí không chỉ là cơ quan ngôn luận của các tổ chức Đảng, Nhà nước, các cơ quan trong hệ thống chính trị, các tổ chức xã hội, nghề nghiệp... mà còn là diễn đàn của nhân dân; là kênh thông tin phản biện xã hội; thúc đẩy các chủ trương chính sách của Đảng và Nhà nước sớm đi vào cuộc sống. Người ta quan niệm báo chí nói riêng và công luận nói chung là quyền lực mềm – quyền lực thứ 4, sau quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp là như vậy.

Nhận thức rõ vị trí, vai trò của báo chí, ngay từ thời thành lập Đảng, dựng nước, Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh đã chú trọng đến công tác tuyên truyền, báo chí. Đặc biệt, từ khi có công cuộc đổi mới, Đảng ta đã quan tâm chỉ đạo, quản lý báo chí, trong đó có việc xây dựng đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Các chỉ thị, nghị quyết của Đảng về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với báo chí trong từng thời kỳ đã được triển khai rộng khắp, không chỉ định hướng cho những người làm báo mà cho toàn Đảng, toàn dân. Luật Báo chí – cụ thể hóa các đường lối của Đảng đã được xây dựng một cách chặt chẽ, kịp thời điều chỉnh hành vi xã hội phù hợp với tình hình hoạt động báo chí trong nước và quốc tế.

Luật Báo chí năm 2016 đã đề cập rõ nét vấn đề đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Hội Nhà báo Việt Nam với tư cách là mái nhà chung của những người làm báo, bảo vệ quyền lợi hợp pháp của những người làm báo đã đưa ra 10 quy ước đạo đức nghề nghiệp của người làm báo. Nội dung nổi bật nhất trong quy ước này là người làm báo phải trung thành với Tổ quốc, với sự nghiệp cách mạng của Đảng, tâm sáng, lòng trong, bút sắc phục vụ nhân dân. Người làm báo phải không ngừng rèn luyện, tu dưỡng để xứng đáng là chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng...

Bên cạnh việc hoàn thiện các văn bản quy phạm pháp luật, các chỉ thị, nghị quyết định hướng, điều chỉnh hành vi đạo đức người làm báo, Đảng và Nhà nước đã chú trọng xây dựng đội ngũ người làm báo và quản lý, chỉ đạo báo chí. Quy trình tạo nguồn từ sinh viên báo chí đến tuyển chọn phóng viên, biên tập viên, cán bộ quản lý các cơ quan báo chí, đặc biệt người đứng đầu cơ quan báo chí đã có bước chuyển biến theo hướng chất lượng và hiệu quả hơn. Sự phối hợp giữa các cơ quan chỉ đạo, quản lý báo chí cùng với Hội nhà báo các cấp đã có bước cải tiến, hỗ trợ đắc lực cho nhà báo và các cơ quan báo chí thực thi nhiệm vụ.

Song, thực tế cho thấy vấn đề đạo đức của người làm báo trong giai đoạn hiện nay có nhiều vấn đề nảy sinh phức tạp, ảnh hưởng trực tiếp đến chất lượng thông tin và uy tín của người làm báo.

Một là, còn không ít nhà báo chưa xác định được vị trí nghề nghiệp đặc biệt mà mình đang thực hiện. Mục tiêu mưu sinh, tư lợi nhiều hơn mục đích phục vụ, vì cộng đồng. Coi nghề báo là nghề “hot” dễ kiếm tiền, nhiều quyền lực nên động cơ hành nghề chưa đúng đắn.

Hai là, một số nhà báo, trong đó có những người đã “thành danh” thiếu rèn luyện, tu dưỡng đã tha hóa về đạo đức, vụ lợi, tiếp tay cho người xấu, nhóm lợi ích, tham nhũng “đâm thuê, chém mướn”, bẻ cong ngòi bút, thông tin sai sự thật, xúc phạm danh dự cá nhân và tổ chức, vi phạm Luật Báo chí và các quy định về đạo đức nghề nghiệp.

Ba là, có những người làm báo đi ngược lại mục tiêu lý tưởng của Đảng, xét lại quá khứ, lập trang mạng cá nhân, chuyển tải thông tin chống Đảng, chống Nhà nước; xuyên tạc sự thật lịch sử, phương hại đến sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Vì sao có tình hình trên? Có nhiều nguyên nhân, nhưng theo chúng tôi có một số nguyên nhân chính sau đây:

Thứ nhất, dưới góc độ của người làm báo cần tiên trách kỷ. Phải nói việc tu dưỡng rèn luyện của những người làm báo chưa tốt. Chưa xác định thấu đáo vị trí, vai trò của hoạt động báo chí – đó là mặt trận tư tưởng mà người làm báo là chiến sĩ trên mặt trận ấy.

Thứ hai, hậu trách nhân, các cơ quan lãnh đạo, quản lý báo chí cần xem lại từ việc xây dựng và triển khai văn bản quy phạm pháp luật liên quan đến việc chỉ đạo, quản lý hàng ngày đã bám sát thực tiễn chưa; đã tạo hành lang pháp lý và thuận lợi cho các cơ quan báo chí và người làm báo thực thi nhiệm vụ chưa? Hay nặng về xử lý, phê bình, kỷ luật...

Thứ ba, việc xử lý các vụ lợi dụng hoặc giả danh nhà báo làm điều phi pháp chưa đủ độ răn đe cũng là nguyên nhân làm cho tình hình chưa được cải thiện.

3. Một vài kiến nghị góp phần nâng cao đạo đức nghề báo

Một là, cần có biện pháp thiết thực nâng cao phẩm chất đạo đức và trình độ nghiệp vụ cho đội ngũ những người làm báo. Việc này không phải khi họ trở thành phóng viên, biên tập viên hoặc cán bộ quản lý cơ quan báo chí mới làm mà làm ngay từ khi họ học nghề làm báo, mới bước chân vào làng báo. Các trường, các cơ sở đào tạo phóng viên nên chăng cần được thống nhất giáo trình giảng dạy, định hướng tổ chức và tư tưởng, trong đó việc xác định động cơ nghề nghiệp là đặc biệt quan trọng.

Hai là, các cơ quan chỉ đạo và quản lý báo chí như tuyên giáo, thông tin truyền thông cần phối hợp chặt chẽ với Hội Nhà báo kịp thời điều chỉnh hành vi liên quan đến đạo đức nghề báo; tránh sự chồng chéo, không thống nhất khi xử lý vụ việc, đúng như tinh thần Nghị quyết Trung ương 6 khoá XII của Đảng về đổi mới hệ thống chính trị.

Ba là, cần tìm hiểu cặn kẽ, xử lý nghiêm minh những hành vi vi phạm pháp luật, đạo đức nghề nghiệp của người làm báo, đặc biệt là những kẻ giả danh nhà báo để vụ lợi. Đồng thời biểu dương khen thưởng kịp thời các gương người tốt, việc tốt trong đội ngũ những người làm báo.

Bốn là, Đảng và Nhà nước cần quan tâm chỉ đạo, tạo điều kiện cho các cơ quan báo chí phát triển kinh tế báo chí vừa đảm bảo thực hiện nhiệm vụ chính trị, vừa chăm lo đời sống người làm báo, nhất là lúc này khi các cơ quan báo chí không còn được bao cấp về tài chính, phải tự trang trải, vật lộn với những khó khăn về cơm – áo – gạo – tiền...

Cuối cùng, cần phát huy sức mạnh của cả hệ thống chính trị và của toàn dân góp phần xây dựng một nền báo chí lành mạnh, đúng định hướng, trong đó có đạo đức nghề báo.