“Cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn” là tác phẩm nổi bật của học giả nước ngoài về phong trào Tây Sơn ở Việt Nam trong thế kỷ XVIII.(Thanhuytphcm.vn) - Thời gian gần đây, nhiều vấn đề lịch sử Việt Nam được nhiều học giả, nhà nghiên cứu nước ngoài quan tâm tìm hiểu, nổi bật là cuộc chiến kéo dài 30 năm từ đầu thập niên 1770 đến đầu thập niên 1800 giữa nhà Tây Sơn với các thế lực Lê - Trịnh - Nguyễn. Nhờ nhiều nguồn tư liệu ở các văn khố nước ngoài, tiêu biểu là văn khố của Bộ Hải quân và Thuộc địa cũ và Hội Truyền giáo Hải ngoại Paris (Pháp) mà số dữ kiện được đưa ra về thời kỳ này phong phú, rõ ràng hơn. “Cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn” (tựa gốc: “The Tây Sơn Uprising”) của GS Sử học người Mỹ George Dutton là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho chủ đề này.
GS George Dutton giảng dạy bộ môn Ngôn ngữ và Văn hóa châu Á ở Trường Đại học California (UCLA) - Mỹ, từng giảng dạy môn Lịch sử Việt Nam cận và hiện đại, đồng thời là tác giả nhiều sách viết về xã hội Việt Nam các thế kỷ XVIII, XIX và XX. Riêng tác phẩm “Cuộc nổi dậy của nhà Tây Sơn” được Trường Đại học Hawaii xuất bản năm 2006 là công trình nghiên cứu quan trọng của Dutton về phong trào Tây Sơn những năm 1771 - 1802.
Tác giả đã dành phần lớn tác phẩm để bàn về mối quan hệ giữa nhà Tây Sơn với các thành phần xã hội phức tạp lúc bấy giờ, gồm có: giới nông dân, người châu Âu tại Đại Việt, các sắc tộc thiểu số như người Hoa, người Chăm, người Khmer, đồng bào Thượng trên cao nguyên. Ở mỗi chủ đề, tác giả đã tham khảo nhiều nguồn tư liệu bằng các ngôn ngữ khác nhau để lý giải vấn đề, chủ yếu nhằm làm sáng tỏ nhiều chi tiết lịch sử còn thiếu sót hay mơ hồ. Trong đó, có mối quan hệ khá thú vị giữa nhà Tây Sơn và thành phần được xem là “hải tặc Trung Hoa”, vốn là những người bị chính quyền nhà Thanh tróc nã, phải trôi dạt xuống các vùng biển phía Nam mà theo tác giả là một lực lượng quan trọng (cả về quân số lẫn phương tiện và vũ khí khi có những đạo quân lên tới hàng ngàn người và tàu thuyền hàng trăm chiếc) đã đóng góp nhiều cho sức mạnh quân sự của Tây Sơn.
Dutton cũng chia sẻ cái nhìn sâu sắc và trọng thị hơn rất nhiều so với các nhân vật cùng thời kỳ về vua Quang Trung - Nguyễn Huệ. Ông viết: “Sự tin tưởng của Quang Trung vào vương quốc Đàng Ngoài xuất phát phần lớn từ việc ông bảo vệ đất nước Đại Việt chống lại cuộc xâm lược của quân nhà Thanh vào năm 1788. Chính hành động này, hơn bất cứ hành động nào khác, đã củng cố tầm vóc của ông trong con mắt của các nho sĩ Bắc hà cũng như trong quảng đại quần chúng. Chiến thắng quân Thanh của ông đã đưa ông vào ngôi đền của những anh hùng dân tộc - Hai Bà Trưng, Trần Hưng Đạo và Lê Lợi, là những người đã bảo vệ đất nước chống lại người láng giềng phương Bắc. Ông gợi nhớ lại chiến công của những vị anh hùng này khi tập hợp quân đội tấn công quân Thanh và chiến công của ông rõ ràng đã kết nối thành tích của ông với thành tích của các vị anh hùng…”.
Dựa vào một nguồn tài liệu phong phú nên chỉ trong hơn 300 trang bản thảo mà tác phẩm đã có đến 764 chú thích. Việc chuyển ngữ công trình nghiên cứu quan trọng của một học giả uy tín nước ngoài về phong trào Tây Sơn là nỗ lực lớn của dịch giả Lê Nguyễn và Công ty Sách Dân trí (DTBooks) trong việc phát hiện, giới thiệu và bổ sung nguồn tài liệu quý giá về một giai đoạn lịch sử quan trọng của đất nước đến độc giả trong nước.