Đặt vấn đề để quốc gia phát triển bền vững có 5 yếu tố: bền vững về chính trị, bền vững về kinh tế, bền vững về xã hội, bền vững về môi trường và cuối cùng là bền vững về lao động và dân số, đại biểu Nguyễn Thiện Nhân phân tích kỹ về vấn đề thực trạng dân số và những vấn đề đặt ra hiện nay. Theo đại biểu Nguyễn Thiện Nhân, nếu hai người trưởng thành sinh được hai người con thì khi hai người này về hưu hoặc mất đi, xã hội có hai lao động thay thế. Tỷ suất sinh đó hướng tới mức sinh thay thế, đảm bảo xã hội bền vững về lao động.

Tuy nhiên, thống kê cho thấy, khoảng 20 trẻ đến tuổi 20, một trẻ mất do bị đau yếu, như vậy chỉ còn 19 trẻ. Nếu 10 cặp vợ chồng sinh đúng 20 trẻ thì khi lớn lên chỉ còn 19, không đủ lao động thay thế, nên khuyến cáo là tỷ suất sinh 10 người phải sinh được 21 cháu, hay tỷ suất sinh là 2,1 cháu/phụ nữ. Tỷ suất này gọi là tỷ suất sinh thay thế xã hội bền vững.

“Điều này nói thì dễ nhưng làm không phải dễ, vì nhiều quốc gia đã không thành công trong việc duy trì mức sinh thay thế”, đại biểu Nguyễn Thiện Nhân bày tỏ.

Đại biểu Nguyễn Thiện Nhân ví dụ, Nhật Bản sau hàng chục năm nỗ lực, giờ mức sinh là 1,4 cháu/phụ nữ và theo dự báo trong vòng 50 năm tới, dân số Nhật Bản giảm đi 40 triệu người, thiếu trầm trọng lao động, dư thừa năng lực về giao thông, trường học, bệnh viện và những quỹ an sinh xã hội, bảo hiểm có nguy cơ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Theo đại biểu Nguyễn Thiện Nhân, nguyên nhân của tình trạng này là do văn hóa lao động là trên hết, còn gia đình, sinh con là phụ, cho nên nhiều nước như Hàn Quốc, Nhật Bản..., một nửa thế kỷ làm việc liên tục nhiều giờ trong ngày, vấn đề gia đình, sinh con để sang một bên và giờ giải quyết việc này hết sức khó khăn.

Bên cạnh đó còn có nguyên nhân là do điều kiện xã hội hỗ trợ người có con (y tế, nhà trường) không phù hợp nên họ không muốn có con, và khi có con dễ mất việc làm nên không sinh con. Đây là xu hướng của nhiều nước.

Từ các vấn đề trên, đại biểu Nguyễn Thiện Nhân cho biết, năm 2017, Hội nghị Trung ương 6 (khóa XII)  đã ban hành Nghị quyết 21 về vấn đề công tác dân số trong tình hình mới. Đây là nghị quyết rất quan trọng và kịp thời, trong đó mục tiêu là duy trì vững chắc mức sinh thay thế của đất nước, đó là 2,1 trẻ bình quân trên một phụ nữ.

“Nội dung trong thời kỳ mới là vì sao, là vì chúng ta đã giảm được mức sinh từ 4 - 3 xuống 2,1 cháu/phụ nữ trong các năm qua. Việt Nam là nước duy nhất duy trì được tỷ lệ này trong vòng khoảng 10 năm. Chúng ta có nên giảm dưới 2,1 nữa không? Kế hoạch cũ phấn đấu năm 2020 còn 1,8, mục tiêu là không hợp lý, nên Nghị quyết Trung ương đã đề nghị thay đổi và đến năm 2017, Chính phủ có Nghị quyết 21 về công tác dân số. Theo đó, chỉ tiêu hàng đầu cũng là duy trì vững chắc mức sinh thay thế và coi dân số là một chỉ tiêu kế hoạch kinh tế - xã hội, vận động mỗi vợ chồng nên sinh đủ 2 con”, đại biểu Nguyễn Thiện Nhân phân tích.

Theo Bí thư Thành ủy TPHCM, mục tiêu là 2,1 cháu/phụ nữ, nhưng nếu vận động mỗi cặp vợ chồng đủ hai con thì không đạt mục tiêu này. Thực tế cho thấy, Đồng bằng sông Hồng có mức sinh thay thế là 2,16 cháu/phụ nữ là phù hợp. Miền núi phía Bắc mức sinh thay thế là 2,4 cháu, Bắc Trung bộ và duyên hải Trung bộ 2,3 cháu, Tây Nguyên 2,4 cháu trên một phụ nữ, mức này là cao nhưng cần thiết, vì khu vực Đông Nam bộ, mức sinh thay thế chỉ là 1,62  cháu/phụ nữ, Tây Nam bộ 1,8 cháu/phụ nữ. Chừng nào Đông Nam bộ và Tây Nam bộ còn sinh quá thấp thì việc sinh con thứ 3 ở những khu vực còn lại là cần thiết để bù lại.

Đại biểu Nguyễn Thiện Nhân kiến nghị cần chuyển đổi nhận thức, để đạt được mức sinh thay thế là 2,1 cháu/phụ nữ thì phải có một bộ phận sinh con thứ 3, việc này phải có quy hoạch. Đại biểu đề nghị Chính phủ hướng dẫn về mức sinh phù hợp cho các địa phương, chứ không phải chỉ giảm mức sinh; đồng thời truyền thông hợp lý để đến năm 2030, 100 năm thành lập Đảng và năm 2045, thời điểm 100 năm thành lập nước, dân số nước ta vẫn bền vững.