Tham gia cách mạng từ những năm 1930, đồng chí được kết nạp Đảng vào khoảng năm 1935 - 1936. Trong công tác ở địa phương, đồng chí Lượng là một trong những người tổ chức thành lập và hướng dẫn hoạt động Hội Cựu học sinh Gò Vấp, Hội tập hợp thanh thiếu niên, tuyên truyền, huấn luyện, giác ngộ cách mạng và làm nòng cốt các phong trào đấu tranh.

Khoảng năm 1940, Đảng phân công đồng chí lãnh đạo phong trào công nhân ở hãng FACI và một số hãng xưởng khác. Đồng chí là một trong những người tổ chức hoạt động Hội Ái hữu ở nhà máy Ba Son, FACI… Hội này có tác dụng làm nòng cốt phong trào cách mạng của công nhân, làm cơ sở đấu tranh cho quần chúng đô thị. Nhiều cuộc đấu tranh tập thể của công nhân đã giành được thắng lợi về đời sống, nâng cao giác ngộ của công nhân, chẳng những giữ vững được phong trào mà còn phát hiện được những tổ chức phản động, những tên mật thám giặc.

Sau Nam Kỳ khởi nghĩa thất bại, nhiều cơ sở cũng bị mất liên lạc. Năm 1943 đồng chí Nguyễn Oanh phụ trách Bí thư, đồng chí Nguyễn Văn Lượng là Phó Bí thư Thành ủy Sài Gòn - Chợ Lớn, phụ trách lĩnh vực công vận, cùng với một số đồng chí chủ chốt khác củng cố tổ chức các cơ sở hoạt động tích cực dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Thành ủy. Ban Vận động thành lập Công hội đỏ (Hội Ái hữu) do đồng chí Lượng trực tiếp phụ trách là tiền thân của Tổng Công đoàn Nam Bộ sau này. Phong trào đấu tranh mạnh mẽ của công nhân và hoạt động có hiệu quả của Hội Cựu học sinh Gò Vấp khiến cho đồng chí Lượng nhiều lần bị địch tình nghi nhưng được quần chúng tốt che chở và hoạt động khéo léo của bản thân nên không bị rơi vào tay giặc.

Đầu năm 1945, khi thành lập Tổng Công đoàn Nam Bộ, với thành tích hoạt động có hiệu quả tốt, đồng chí Nguyễn Văn Lượng được Đảng giao nhiệm vụ và được quần chúng tín nhiệm bầu làm Phó Tổng Thư ký Tổng Công đoàn Nam Bộ.

Cách mạng tháng Tám thành công, đồng chí Nguyễn Văn Lượng được cử làm Phó Giám đốc thứ nhất Quốc gia Tự vệ cuộc Nam Bộ, phụ trách các tỉnh miền Đông Nam Bộ. Đồng chí tham gia cướp chính quyền tỉnh Gia Định, tiếp quản Dinh Tỉnh trưởng, thành lập Ủy ban Nhân dân, được phân công kiêm nhiệm vụ Ủy viên an ninh, Trưởng Quốc gia Tự vệ cuộc tỉnh Gia Định.

Đêm 21 tháng 9 năm 1945, để chống lại Tướng Gracey - Tư lệnh lực lượng đồng minh ra thông báo buộc ta nộp vũ khí, giải tán lực lượng kháng chiến, đồng chí Nguyễn Văn Lượng đã chủ trì hội nghị của Quận ủy Gò Vấp tổ chức tại trụ sở Hội Cựu học sinh Gò Vấp (số 4 đường Nguyễn Du - Trường Gò Vấp 2) gồm các Đoàn trưởng Thanh niên Cứu quốc của quận, cương quyết không giải tán lực lượng, bí mật đem chôn dấu vũ khí để trường kỳ kháng chiến. Nguyễn Văn Lượng trở thành là một trong những người có công xây dựng chiến khu An Phú Đông nổi tiếng, ngay sát nách quân thù, cùng đồng bào Gia Định và Nam Bộ trường kỳ kháng chiến bảo vệ nền độc lập tự do của dân tộc.

Tháng 8 năm 1946, đồng chí Nguyễn Văn Lượng cùng với các đồng chí phụ trách Quốc gia Tự vệ cuộc Nam Bộ đã đến tiếp quản Sở Mật thám Nam Kỳ. Bước đầu ta tạm giữ nguyên cơ cấu tổ chức của Sở Mật thám và lưu dung số nhân viên các phòng, ban trước đây của chúng, chỉ thay đổi người phụ trách bằng các cán bộ cách mạng. Riêng phòng P.S.E (Police Spésciale de l’Est – Phòng Cảnh sát đặc biệt miền Đông) được giao cho các đồng chí có nhiều kinh nghiệm trong thời kỳ hoạt động bí mật như Nguyễn Văn Lượng, Đặng Văn Bi, Tạ Văn Hảo, Nguyễn Văn Tư…

Tháng 9 năm 1946, sáp nhập Tỉnh ủy Giải phóng và Tỉnh ủy Tiền phong thành Tỉnh ủy Gia Định thống nhất, đồng chí Nguyễn Văn Lượng là Ủy viên Thường vụ Tỉnh ủy, Trưởng Ty Công an tỉnh Gia Định.

Trong điều kiện địa bàn vô cùng quan trọng và phức tạp, Công an tỉnh Gia Định tích cực xây dựng lực lượng và đi đầu trong tổ chức bộ máy an ninh, cơ quan hành pháp tương đối hoàn chỉnh của tỉnh, có khả năng bảo vệ lực lượng kháng chiến. Công an tỉnh Gia Định đã tận dụng được công tác an ninh kết hợp với công tác công đoàn đạt hiệu quả cao trong công tác trừ gian, phản gián góp phần đáng kể bảo vệ được các cơ sở lãnh đạo cách mạng của tỉnh, thành phố và các cơ quan Nam Bộ trong những năm đầu kháng chiến, đặc biệt là những cơ sở ở chiến khu An Phú Đông.

Trong tình hình kháng chiến gian nguy và khốc liệt, có một số người hoang mang phản bội. Trong số đó có tên Nguyễn Ngọc Hà - nguyên là Trưởng Công an xã Hạnh Thông bí mật theo giặc, dẫn đường cho giặc càn quét đánh phá các cơ sở công an của ta ở An Phú Đông và Quới Xuân, trong đó có hầm của đồng chí Lượng ở xã Quới Xuân. Nóc hầm vừa bị đào thủng, đồng chí Lượng nhảy lên mặt đất (sau khi đã cất giấu tài liệu trong ngách hầm nên tài liệu không bị rơi vào tay giặc) thoát thân thì bị trúng đạn và hy sinh vào ngày 19 tháng 01 năm 1948, vợ của đồng chí Lượng là Nguyễn Thị Ngân cũng bị địch bắn chết trong vụ “khui hầm” này[1]. Ngay đêm đó, các chiến sĩ và cơ quan Công an tỉnh Gia Định đã đưa thi hài đồng chí về làm lễ truy điệu và an táng tại Nghĩa trang liệt sĩ An Phú Đông. Sự hy sinh dũng cảm của đồng chí Lượng đã bảo vệ được tài liệu và tin tức của Đảng không bị rơi vào tay giặc.

Để tưởng nhớ đến công lao và sự hy sinh dũng cảm của đồng chí Nguyễn Văn Lượng, đồng thời động viên tinh thần kháng chiến trong thời gian gay go ác liệt, các đồng chí lãnh đạo đã đặt tên xã Quới Xuân là xã chiến đấu Nguyễn Văn Lượng, Tiểu đoàn 917 Nguyễn Văn Lượng (thuộc Trung đoàn 306 Phạm Hồng Thái), Đại đội Quốc Vệ Đội Nguyễn Văn Lượng.

Đồng chí Nguyễn Văn Lượng được Nhà nước truy tặng Huân chương kháng chiến hạng Nhất. Tháng 5 năm 1999, đồng chí được truy tặng Huân chương Độc lập hạng Nhất.

Tên của đồng chí được Thành phố Hồ Chí Minh chọn đặt tên cho một tuyến đường ở quận Gò Vấp - đường Nguyễn Văn Lượng.

Phòng Lý luận chính trị - Lịch sử Đảng

(Ban Tuyên giáo Thành ủy TPHCM)

--------

[1] Sau khi đồng chí Nguyễn Văn Lượng hy sinh do tên Hà phản bội chỉ điểm, tên Hà tiếp tục lao sâu vào con đường tội lỗi, chỉ điểm, dẫn địch bắt một số cơ sở cách mạng ở xã Quới Xuân và các xã chung quanh, dẫn địch càn vào An Phú Đông. Ta lập kế hoạch khiến địch nghi ngờ tên Hà trá hàng, chúng đem tên Hà ra bắn bỏ sau nhà thờ Gò Vấp