Khi nhắc đến Nguyễn Hiến Lê, một số người cũng cho rằng ông “đã cũ”. Chẳng hạn, các vấn đề mà Nguyễn Hiến Lê nêu ra khá “cổ điển”, không còn được nhiều người quan tâm nữa, như về văn học cổ Trung Quốc, về lịch sử các nền văn minh, về việc rèn luyện phẩm chất theo quan niệm truyền thống… Hay cách tiếp cận vấn đề của ông cũng có thể bị cho là lạc hậu, trong bối cảnh cuộc sống hiện đại mang tính chất công nghiệp, trở nên bận rộn, hối hả chứ không thể ung dung, đủng đỉnh như suy nghĩ của ông. Văn phong của Nguyễn Hiến Lê cũng đậm nét hồi giữa thế kỷ XX, dù rằng văn phong đó của ông được duy trì đến tận thập niên 1980, tức là bản thân ông không có nhiều thay đổi trong cách viết, cách diễn đạt…

Nhìn ở nhiều khía cạnh, có thể cho rằng Nguyễn Hiến Lê chưa cũ, sách của Nguyễn Hiến Lê vẫn chưa cũ! Bởi nhiều vấn đề Nguyễn Hiến Lê nêu ra từ 60 – 70 năm trước vẫn mang tính phổ quát trong xã hội hiện nay. Chẳng hạn, nhiều năm nay, ở nước ta, vấn đề nâng cao năng suất lao động đã được nhắc nhiều lần, bởi so với nhiều nước trong khu vực và trên thế giới, năng suất lao động bình quân của nước ta là khá thấp. Thì từ những năm 1940 – 1950, Nguyễn Hiến Lê đã nghiên cứu và giới thiệu những phương pháp nâng cao hiệu quả làm việc, như tổ chức công việc theo khoa học, tổ chức công việc làm ăn, hiệu năng của nhà doanh nghiệp, phương pháp học tập của học sinh…

Trong cuốn Tổ chức công việc theo khoa học, Nguyễn Hiến Lê viết: “Tổ chức công việc để khỏi phí thì giờ, khỏi tốn nguyên liệu, nghĩa là để khỏi tốn tiền, vì nguyên liệu là tiền mà thì giờ cũng là tiền. Khỏi phí thì giờ còn có nghĩa là làm tăng sự sản xuất lên. Vậy mục đích của tổ chức công việc theo khoa học là để tăng sự sản xuất lên và hạ giá vốn xuống”. Đây chính là vấn đề hiệu quả sản xuất, tức là tăng khả năng cạnh tranh của người sản xuất, nhà doanh nghiệp…, cũng là mục tiêu của của các địa phương, các quốc gia.

Hay vấn đề tiết kiệm cũng được đề cập ở nhiều góc độ. Tổ chức công việc theo khoa học cũng là để tiết kiệm, nhưng với Nguyễn Hiến Lê, tiết kiệm còn rộng hơn nữa, đó là tiết kiệm từ trong cách sống, trong sinh hoạt, chứ không phải chỉ trong sản xuất. Thực tế hiện nay ta dễ nhận ra, ý thức tiết kiệm của nhiều người không tốt, chi tiêu phung phí trong khi điều kiện kinh tế còn chật vật, nhất là nhiều người không biết tiết kiệm thời gian. Ra đường một số người tỏ ra vội vàng, hối hả từng giây một nhưng lại đủng đỉnh hàng ngày hàng giờ với nhiều hoạt động không có lợi ích thiết thực, thậm chí cả đời cứ đủng đỉnh, không làm được điều gì đáng kể…

Trong Lời tựa cuốn Lợi mỗi ngày được một giờ, Nguyễn Hiến Lê viết: “… Trong việc tổ chức đời sống hằng ngày, một việc có tính cách đặc biệt cá nhân, mỗi người phải xét trường hợp riêng của mình, cách sống riêng của mình mà lấy một phương pháp, miễn là đừng quên mục tiêu này: trước khi làm một việc phải suy nghĩ xem công việc đó cần thiết không, có cách nào làm cho đỡ phí sức, đỡ phí thời giờ mà kết quả tốt đẹp hơn không?...”.

Bên cạnh đó, tính chất định hướng lối sống trong nhiều tác phẩm của Nguyễn Hiến Lê vẫn còn nguyên vẹn. Nhiều tác phẩm của Nguyễn Hiến Lê có tính chất định hướng lối sống rất cao. Cuốn Ý chí sắt đá động viên chúng ta phải kiên định với mục tiêu và phương thức của mình, dù hoàn cảnh có khắc nghiệt đến đâu. Một trong năm nhân vật trong quyển này là nhà tu hành nổi tiếng đời nhà Đường Trần Huyền Trang (602 – 664). Nhân vật này được lặp lại trong cuốn Rèn nghị lực để lập thân, bởi câu chuyện của Đường Huyền Trang là một minh chứng cụ thể cho một nghị lực phi thường mà nhờ đó bản thân ông mới đạt được những thành tựu rực rỡ và để lại cho đời sau những đóng góp to lớn cả về mặt tôn giáo lẫn văn học, cả về mặt học thuật lẫn mặt giáo dục, cả về mặt giai thoại dân gian lẫn hình mẫu về một tấm gương sáng.

Hay trong cuốn Gương kiên nhẫn, vốn được biết đến nhiều từ một nhân vật trong sách này là nữ nhà văn, nhà hoạt động xã hội Hellen Keller mà ít người nhớ đến một số nhân vật khác, trong đó có Alexander Fleming (1881 – 1955), một bác sĩ, một nhà sinh học người Scotland, đồng nhận giải Nobel y học năm 1945 với công trình bào chế thuốc penecilin, được coi là loại thuốc kháng sinh đầu tiên trong việc điều trị các bệnh nhiễm trùng. Nguyễn Hiến Lê đặt câu hỏi trong phần viết về Fleming: “Thiên tài hay chỉ là vận may?” và ông tự trả lời bằng câu nói nổi tiếng của bác sĩ Louis Pasteur: “Dịp may chỉ tới với những kẻ nào đã dự bị sẵn sàng”.

Mấy chục năm qua, loại sách học làm người của Nguyễn Hiến Lê vẫn được coi là rất có giá trị, với những Gương danh nhân, Tự học để thành công, Tương lai trong tay ta, Rèn nghị lực để lập thân, Luyện lý trí, Sống 365 ngày một năm, Cách xử thế của người nay, Đắc nhân tâm… Đến nay, đã có nhiều người viết sách về nội dung này nhưng có lẽ chưa ai vượt qua được Nguyễn Hiến Lê về số tác phẩm, về giá trị các tác phẩm, về sự hấp dẫn và tính thuyết phục…

Không chỉ vậy, một số cảnh báo của Nguyễn Hiến Lê ở nhiều khía cạnh đến nay vẫn còn tính thời sự. Ông là người ưu thời mẫn thế, luôn trăn trở với các vấn đề mà ông thấy là bất ổn, lệch lạc. Khi soạn các cuốn sách về tổ chức công việc, tổ chức gia đình, tổ chức làm ăn, kim chỉ nam cho học sinh…, ông đều nghĩ đến những biểu hiện cụ thể còn chưa tốt mà ông nghe, thấy, biết. Chẳng hạn, khi đi dạy, ông thấy phương pháp học tập của học sinh còn nhiều điều chưa hiệu quả, ông đã suy nghĩ và viết nên cuốn Kim chỉ nam của học sinh; để giải quyết vấn đề học và thi có kết quả cao, ông viết cuốn Bí quyết thi đậu…

PGS.TS. Trần Lê Hoa Tranh (giảng viên văn học Trung Quốc tại Đại học Khoa học xã hội và nhân văn TPHCM) nêu ý kiến: “Sứ mệnh cao cả của một trí thức chân chính là chuyển giao kiến thức, phổ biến kiến thức cho đời sau đã được ông hoàn thành vẻ vang. Những kiến thức này được ông truyền đạt một cách giản dị, dễ hiểu, gần gũi và tin cậy. Kể cả dịch, phóng tác hay sáng tác, Nguyễn Hiến Lê luôn trung thành với tiêu chí đó. Còn câu hỏi liệu Nguyễn Hiến Lê có còn đủ “hot” không, cứ quan sát thử ở các nhà sách thì sẽ rõ”[1].

Vâng, ở các nhà sách, tác phẩm của Nguyễn Hiến Lê vẫn khá nhiều trên giá, với nhiều đầu sách, của nhiều nhà xuất bản, trong đó có nhiều bản mới được tái bản. Và khi nhắc đến Nguyễn Hiến Lê, nhiều người đọc, kể cả người trẻ tuổi, vẫn tỏ rõ niềm ngưỡng mộ và kính trọng một tài năng lớn, một nhân cách lớn. Đó không phải là điều mà nhiều tác gia có được.