Ở đây, có 2 vấn đề lớn cần thực sự chú trọng: “lợi ích” và “nhiệm vụ” của người dân, là đối tượng của công tác dân vận. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nêu rõ: lợi ích của nhân dân là trên hết, quyền hạn của dân là rộng lớn, nhưng song song đó là trách nhiệm của dân trong đổi mới, xây dựng (đất nước), xưa là kháng chiến bây giờ là kiến quốc. Chính vì thế, công tác dân vận phải làm cho người dân hiểu được việc mà họ sẽ làm (hoặc họ phải làm) đó là vì lợi ích của họ, đồng thời cũng là nhiệm vụ của họ.

Đây là những yêu cầu, đòi hỏi song hành với nhau và mang tính nguyên tắc. Trên thực tế, với ý thức tự giác khác nhau, người ta có thể thực hiện các công việc theo những cách khác nhau và từ đó có kết quả, hiệu quả khác nhau: xả thân, say mê, nhiệt tình, hăng hái… hoặc miễn cưỡng, làm chiếu lệ, đối phó… Có nhiều điều tác động đến sự tự giác này, như việc giáo dục, động viên hay tạo ra một bối cảnh, không gian, môi trường để thúc đẩy mọi người tích cực. Cũng có thể dùng mệnh lệnh, các biện pháp cưỡng bức, ép buộc để người khác phải chấp hành… Mỗi cách thức đều có những ưu điểm, khuyết điểm khác nhau nhưng dường như chưa phải là cách thực sự bền vững, nhất là với chủ thể là người dân, vốn rất đông đảo và có sự khác biệt lớn về lý tưởng, nhận thức, trình độ, thái độ… Cách thức thực sự hiệu quả và lâu bền là tác động đến lợi ích, tạo ra lợi ích đến chủ thể. Tính nguyên tắc của dân vận chính là chỗ đó.

Trong công tác phòng chống dịch Covid-19, thời gian qua, các cơ quan, đoàn thể, địa phương… đã thực hiện nhiều biện pháp tuyên truyền, vận động. Chẳng hạn, tác động đến thói quen có bài hát và vũ điệu Ghen cô Vy; tác động đến nhận thức có khẩu hiệu 5K; tác động đến ý thức có các quy định xử phạt… Mỗi biện pháp đều phát huy vai trò và ý nghĩa riêng. Hệ quả của các biện pháp đó có thể khiến nhiều người thực hiện các hành vi phòng chống dịch mang tính thói quen, lặp lại (làm nhiều lần thì quen tay hoặc thấy người ta làm thì mình cũng làm…) hoặc khiến người ta sợ hãi (bị phạt hành chính vừa tốn tiền vừa xấu hổ với mọi người; thậm chí vi phạm nghiêm trọng có thể bị xử lý hình sự) hoặc thúc đẩy mọi người thể hiện trách nhiệm với cộng đồng, đặc biệt là chỉ ra rõ việc thực hiện như thế là để bảo vệ bản thân và gia đình. Rõ ràng điều cuối cùng đã có hiệu quả và tác động rõ rệt hơn cả, bởi nó gắn liền với lợi ích.

Như vậy, yếu tố lợi ích luôn cần đặt lên hàng đầu trong công tác dân vận. Có thể là lợi ích trực tiếp hoặc gián tiếp, lợi ích trước mắt hoặc lâu dài…, nhưng đều phải cần làm cho người được vận động thấy rằng điều mình sẽ làm là thực sự có lợi ích. Chẳng hạn, hệ thống chính trị địa phương động viên người dân hiến đất mở hẻm nếu không giải thích rõ thì người dân gần như chỉ thấy mất đất và vì thế họ không đồng tình. Nhưng khi thuyết phục rằng, việc hiến đất để làm hẻm rộng ra là có lợi ích của bản thân họ (đường sá rộng rãi, việc đi lại sẽ thuận tiện, công tác phòng cháy chữa cháy cũng được dễ dàng, nhờ đó giá trị của nhà và đất sẽ tăng lên…) và của cộng đồng (mỹ quan đô thị được cải thiện, bộ mặt khu dân cư tốt hơn, chất lượng sống nói chung cũng được nâng lên…). Tức là, cần làm cho người được vận động thấy rằng việc làm của mình sẽ có được những giá trị thiết thực, cụ thể, trước hết cho bản thân mình, sau đó cho người thân, cho cộng đồng, xã hội. Trong việc này, không nên chỉ chú trọng lợi ích của cá nhân mà không tác động, gợi mở đến chủ thể về lợi ích chung của hành động đó, bởi đây cũng là yếu tố thúc đẩy chủ thể tích cực hành động hơn khi được cộng đồng công nhận và đánh giá cao sự đóng góp của bản thân họ.

Một hẻm trên đường Lý Chính Thắng (Quận 3) sau khi được mở rộng từ phong trào vận động người dân hiến đất, tháng 1/2020. (Ảnh: SGGP)

Đặt lợi ích lên trên nhưng cũng không thể tách rời trách nhiệm của người được vận động. Bởi về mặt nguyên tắc, quyền gắn với nghĩa vụ, lợi ích gắn với trách nhiệm, không ai có thể chỉ quan tâm đến quyền mà không cần phải thực hiện nghĩa vụ, hoặc chỉ đòi hỏi lợi ích mà không có trách nhiệm gì với người khác, với xã hội. Do đó, trong công tác dân vận, sau khi nêu bật được lợi ích, cần làm rõ trách nhiệm của chủ thể được vận động là những gì, vì sao họ lại có trách nhiệm đó (căn cứ pháp lý, căn cứ thực tiễn…), họ phải thực hiện ra sao, nếu có khó khăn thì ai có thể giúp họ…

Trong công tác phòng chống dịch, chính quyền các cấp luôn chú trọng chăm lo an sinh, chăm sóc sức khỏe của người dân. Đồng thời, mọi người được yêu cầu thực hiện việc xét nghiệm cộng đồng, chấp hành các quy định về giãn cách, tiêm vaccine, tham gia các hoạt động cộng đồng tại địa phương như hỗ trợ trực chốt bảo vệ vùng xanh, thông tin ngay khi có người lạ vào khu vực… Đã là trách nhiệm thì có những yêu cầu, ràng buộc phải thực hiện, nếu không có thể bị đánh giá về tư cách, bị dư luận lên án, bị phê bình, nhắc nhở…, thậm chí có thể bị những chế tài mang tính pháp lý…

Dù có những nguyên tắc nhất định nhưng xét nhiều góc độ, công tác dân vận ít nhiều mang tính nghệ thuật. Bởi với những đối tượng, thời gian, không gian, mục tiêu… khác nhau thì biện pháp, cách thức, chủ thể thực hiện… cũng khác nhau. Có như vậy, quá trình vận động mới đạt kết quả cao nhất.